خودشناسی در کودکان و نوجوانان را چگونه می توان ایجاد کرد؟

علاوه بر این، شناخت استعدادها و توانایی های بچّه ها آن قدر در زندگی آن ها تعیین کننده است که نمی توان دست روی دست گذاشت و آرزو کنیم که فرزند ما جزء افرادی باشد که به صورت اتّفاقی استعدادهای خود را کشف نموده، و این قُرعه به اسم او بیوفتد. به عبارت دیگر این شناخت آن قدر اهمیّت دارد که لازم است شما به عنوان پدر یا مادر، مسیری را برای بچّه ها فراهم آورید که آنها برای رسیدن به آن مورد حمایت، و یاری شما قرار بگیرند.
تلاش مطالبی که در این بخش آمده بر این است که، ضمن بالابردن آگاهی شما نسبت به خودشناسی، و چگونگی رسیدن به آن، دانش کافی را برای راهنمایی مناسب فرزندتان برای شناخت توانایی های خود، در اختیار گذاشته، تا امکان راهنمایی درست آنها برایتان فراهم گردد.
راه های متعارف خودشناسی که به اشتباه در بین برخی از اشخاص مورد توجّه قرار می گیرد:
وقتی موضوع خودشناسی در جامعه ما مطرح می¬شود، ذهن برخی از اشخاص به دنبال راه حل هایی می گردد، که نه تنها هیچ سودی برای آن ها ندارد، بلکه متاسفانه مسیر غلطی را برای آن ها ترسیم می نماید.
با توجّه به تجربه اندک بچّه ها در مسیر زندگی، چه بسا فرزندان ما بیشتر از بزرگسالان در این مسیر به اشتباه افتاده و فریفته این روش های نادرست در خودشناسی می شوند.

سه روش بی نتیجه زیر، در بین روش های رنگارنگ موجود طرفدارهای بیشتری دارد:

۱- خودشناسی فوری و ام پی تری (Mp3):

اگر از کاربرهای شبکه های مجازی باشید، حتماً با پیام هایی که شامل مطالب کوتاهی مانند پاسخ دادن به چند سئوال ساده برای خودشناسی، و امثال مشابه آن مواجه شده اید.
در پاره ای از موارد مطالب تصویری دیگری در این شبکه ها دست به دست می شود، با این عبارت که: با دیدن این تصویر خاص و پاسخ دادن به برخی از گزینه های مشخص شده، شخصیّت شما را برایتان مشخص نموده و به کشف استعدادهای درونی شما می پردازیم.
به نظر شما، صرف دیدن یک تصویر، و یا پاسخ دادن به چند سئوال روان شناسی، برای مشخص شدن شخصیت انسان کافی است؟
همین الان هم نمونه های اینگونه مطالب در حجم قابل توجّهی در مجله های زرد، قابل ملاحظه است. و چه بسا مورد استقبال تعداد قابل توجّهی از مخاطبین هم واقع می¬شود؛ امّا باید بدانید اگر به دنبال راهی کوتاه و سریع برای شناخت دقیق از فرزندتان و نشان دادن راه صحیح برای کشف استعدادهای او هستید، این اتّفاق به این سادگی¬ها با توجّه به پیچیدگی های وجودی انسان، محقق نخواهد شد.
من نام این نوع از خودشناسی ها را با توجه به، اندازه کوچک و اداعای بزرگی که مطرح می کنند “خودشناسی¬های ام پی تری”(mp3) گذاشته¬ام. و قاطعانه می گویم، با توجّه به نتایج چنین مطالبی، آینده فرزندان خود را به تباه نکنید، که اشتباهی چبران ناپذیر است.

2- خودشناسی پرسشنامه ای:

روان شناسان بزرگ بعد از بررسی های فراوان با استفاده از نظریّه های علمی موجود، و با بهره مندی از ابزارهای مختلف مانند پرسشنامه ها و یا روش های دیگر، تلاش کرده اند که به موضوع خودشناسی توجّه کرده و راهی به این صورت برای علاقه مندان ارائه نمایند. باید توجّه کنید که به دلایل زیر، هیچ ابزاری حتّی پرسش نامه، نمی تواند به صورت مطلق شناخت از خود را، برای ما و فرزندان مان فراهم آورد:
♦ نخست باید بدانید که هر پرسشنامه و یا ابزاری دیگر، مربوط به بخشی از شخصیت انسان بوده و برای هدف علمی خاصی به منظور آگاهی از جنبه های مشخصی از شخصیّت انسان ها تهیه و طراحی شده است، و نمی توان انتظار داشت که با پاسخ دادن به انواع و اقسام این پرسشنامه ها به خودشناسی واقعی از فرزندمان دست پیدا کنیم.

♦ خیلی از این پرسشنامه ها از نظر علمی جای سئوال دارند و اصلاً مشخص نیست که تهیّه کننده آن در چه جایگاه تخصصی قرار دارد، و پاسخ هایی که برای ارزیابی و مشخص شدن نتایج آن در اختیار مخاطب قرار می دهد، تا چه اندازه پایه علمی دارد؟ و آیا قابل اعتماد هست یا خیر.

♦ اکثر پرسشنامه هایی که اعتبار زیادی دارند، برای فرهنگ ایرانی بومی سازی نشده اند.

♦ بهره مندی از پرسشنامه هایی که اعتبار علمی دارند، نیاز به یک پروسه علمی و با نظارت متخصص داشته و کسی که این کار را انجام می دهد باید از تجربه مناسبی نیز برخوردار باشد. شایان توجه است، این رویکرد خصوصاَ با حساسیّتی که عالم کودکان و نوجوانی دارند، کار ساده ای نیست.

۳- تعامل با دیگران برای شناخت خود:

تعامل با دیگران نوع دیگری از خودشناسی را در اختیار بچه ها می گذارد، که البته خیلی هم دقیق نیست.

فرزند شما زمانی که چشم به جهان باز می کند، کم کم همگام با رشد و ارتباط با محیط پیرامون خود، پی به وجود خود می برد. همزمان با رشد و گذراندن سال های ابتدایی تولد، ضمن معاشرت و ارتباط با دیگران امکان بروز خصوصیّات دقیق ترش قابل درک است. به همین دلیل بچّه هایی که رابطه های بیشتری دارند و به اصطلاح اجتماعی ترند و با دیگران معاشرت و تعامل بهتری دارند، بیشتر از دیگران خود را می­شناسند.

باید توجّه داشت که معاشرت و ارتباط با دیگران به تنهایی نمی تواند باعث شناخت از خود شود. بعضی بچّه­ها حتّی با وجود اجتماعی بودن، به عکس العمل ها و بازتاب هایی که از طریق دیگران به آنها می رسد بی توجّه بوده و از درک معنی درست آن عاجزند. بدیهی است که این بچّه ها با معاشرت هم نمی توانند خود را به خوبی بشناسند.

بعضی دیگر از بچّه ها هستند که آن قدر به اطراف خود توجّه دارند که، خود را فراموش می کنند. این بچّه ها کمتر درباره ی خود فکر می کنند، و چون به خود توجّه ندارند، معاشرت هم به خودشناسی آنها کمک کمتری می کند.

تمامی راه هایی که در بالا به آن اشاره شد، از جمله مسیرهایی است که برخی برای خودشناسی خود و فرزندانشان از آن استفاده می نمایند. که در بالا به کلیات آنها پرداخته شد.
اما راه حل بهتر کدام است و برای اینکه بچه ها به خودشناسی واقعی برسند، در کدام مسیر باید قدم بگذارند؟
این مقاله بدون هیچ ادعایی در ادامه به چند راهکار عملی می پردازد، که بدون عجله و شتاب، علاوه بر سادگی، چارچوب مشخصی را در اختیار شما می گذارد. که در نهایت به شناخت عمیق و مناسب بچه ها از خودشان منتهی خواهد شد.

راه های ایجاد خودشناسی در بچه ها:

۱-استفاده از روش نوشتن و یادداشت برداری برای کشف جزئیات وجودی بچّه ها:

از بچّه ها بخواهید که نوشتن را شروع کنند، اگر بتوانید آن ها را مُجاب کنید که، روزانه چند دقیقه ای را برای نوشتن افکار و احساسات خود اختصاص دهند، کار بسیار مهمّی را انجام داده اید، چنانچه این اتّفاق عملیاتی شود، در واقع باعث می شوید فرزند شما هر روز با خودش مصاحبه کند و به درونش توجّه کند. انجام نگرفتن این کار باعث می شود، افکار و احساسات بچّه ها گم شوند.
یکی از بزرگان در خصوص نوشتنش گفته است:

“دلیل من برای نوشتن این است که دقیقا بدانم در حال فکر کردن به چه هستم، نگاهم به سمت چیست، چه می بینم و معنای این دیدن ها چه می تواند باشد. علت غمگین بودن و خوشحال بودن من چیست؟ و در یک کلام من با نوشتن خود را پیدا می کنم”

به بچّه ها بگویید برای نوشتن هیچ کار خاصّی نباید انجام دهند، تنها یک دفترچه یا سیستم رایانه ای ساده، و یک جای آرام می تواند ابزار اصلی این کار باشد. خود آنها خواهند دید که، در نوشته های خود بعد از گذشت حدود یک ماه و نیم، چه چیزهایی پیدا می شود، و از این مطالب ابراز شگفتی خواهند کرد.در این زمان اندک، آنها تصویر روشن تری از علاقه ها و احساسات خود، نسبت به دنیای اطرافشان به دست می آورند.
بچّه ها را برای شروع نوشتن یادداشت های روزانه راهنمایی کنید:
به آنها بگوئید از خودشان شروع کنند، مثلاً از اتّفاقی که برایشان روی داده است استفاده نموده، و سعی کنند این اتّفاقات را با توصیف صحنه هایش برای خودشان توضیح دهند. به آنها بگوئید می توانند افکار و احساساتشان را در آن لحظه ها توضیح دهند.
برای راه انداختن بیشتر آنها می توانید پیشنهاد دهید، این موضوعات را توضیح داده و در مورد آنها مطلب بنویسند، باید توجّه کنید که منظور از ارائه این موضوعات نوشتن انشاء و گرفتن نمره ی بالا نیست، بلکه بیان احساس و ارتباط خودمانی است که بچّه ها با این موضوعات می توانند برقرار کنند.

◊ معمولاً از انجام چه فعّالیّت هایی لذّت می برند؟

◊ دوست دارند در اطرافشان چه کسانی حضور داشته باشند؟

◊ برای انجام فعّالیّت ها، چه ارزش هایی برای آنها قابل توجّه است؟

◊ چه انگیزه هایی باعث می¬شود، فعّالیت های تازه ای را شروع کنند؟

◊ در آینده خود را در انجام چه کارهایی تصوّر می کنند؟

◊ عواملی که باعث می شود فکرهای جدیدشان را عملی نکنند چه چیزهایی هستند؟

می توانید به آنها پیشنهاد بدهید نوشتن را با تکمیل این جمله ها شروع کنند:

– به نظرم بهترین دوستم این خصوصیت ها را دارد ……………

– اطمینان دارم که در سال های آینده تغییرات زیادی خواهم کرد، من باید ……….. بشوم.

– اگرچه نظر دیگران مهم است، امّا احساس من در مورد خودم اینها هستند ……….

– هنگامی که ………. می اُفتد، احساس تنفُر می کنم.

– وقتی که ………. می شود، زیاد خوشحال می شوم.

– هنگامی که ………. هستم، نمی دانم زمان چگونه می گذرد.

– من آدم هایی را دوست دارم که ………….

– احساس شگفتی می کنم، وقتی که میفهمم که …….

– وقت های بیکاری دوست دارم که ………

– شب ها هنگام خواب به …………. فکر می کنم.

– از درس هایی لذّت می برم که ……….

– من از برخی از معلّم ها بیشتر خوشم می آید، مخصوصاً از معلم درس ………. ، برای اینکه او ……

– و ….

در زیر شما نیز می توانید سئوالات دیگری به این لیست اضافه کنید، کمی فکر کنید. من مطمئن هستم به سئوالات جالبی خواهید رسید که می توانید آن¬ها را به بچّه های خود پیشنهاد دهید:
– ………………………………………………………….

– ………………………………………………………….

– ………………………………………………………….

– ………………………………………………………….

هنگامی که کار نوشتن را شروع کردند، از آن ها بخواهید این کار را به صورت منظم انجام دهند، و درباره احساسات و افکارشان هر مطلبی که به نظرشان می آید، روی کاغذ بیاورند.

این بهترین راهی است که می توانید به آنها کمک کنید که درباره خوشان فکر کنند، و در این دنیای آشفته، شلوغ و پُرشتاب، به آنها کمک می­کنید که بیشتر از پیش به کشف رازهای وجودی خودشان بپردازند.

چگونه از نوشته ها می توان برای خودشناسی استفاده کرد:

بعد از اینکه بچّه ها به نوشتن ادامه دادند، از آنها بخواهید که به مرور نوشته های خود پرداخته، و ببینند که چه مطالبی به آنها می گوید که قبلاً نسبت به آن آگاهی نداشتند.

مطمئناً وقتی یادداشت هایشان را مرور می کنند، تعجّب خواهند کرد که چنین ویژگی هایی دارند؛ و اگر اقدام به نوشتن نمی کردند، محال بود که متوجّه آن شوند.
یادداشت های روزانه، شناخت آن ها را از نگاهی درونی به حالات، احساسات و افکارشان بیشتر می کند. کم کم می توانند به کارها و افکار مورد علاقه ی خود پی برده و عادت های روزانه خود را بشناسند و بدین شکل به خودشناسی مورد نظر دست یابند.

باور بفرمایید به همین سادگی، در صورت انجام دقیق این کار، فرزندانتان به راحتی، امکان شناخت نسبتاَ دقیقی از خود را به دست می آورند.

برای کمک به تکمیل این روند، در مرحله بعد می توانید از آنها بخواهید به جنبه های عمیق تری از وجود خود نیز فکر کنند.

به عنوان مثال طرح سئوالاتی مانند نمونه های زیر، می تواند نمونه های مناسبی برای شروع این کار باشند:

◊ انجام چه کارها و فعّالیّت هایی معمولا برای من لذّت بخش است؟

◊ در انجام چه کاری به صورت خاص، خیلی خوب توانم را به کار گرفته و در آن موفّق می شوم؟

◊ انگیزه هایی که من را به انجام کارها و فعّالیّت های تازه وادار می کند، چگونه در من ایجاد شده و شامل چه چیزهایی می شود؟

◊ این سئوال معمولاً از بچّه های کوچک زیاد پرسیده می شود که، در آینده قصد دارند به چه کاری مشغول شوند؟ به عبارت دیگر در آینده دوست دارند چه کاره شوند؟ چه اشکالی دارد که این سئوال را فرزندانتان یک بار دیگر پاسخ دهند که در زندگی آینده، خود را در چه کاری تصور می کنند؟

◊ در صورتی که فکر و ایده جدیدی دارند، چه چیزی باعث محدود شدن آنها می شود؟؛ و به عبارت دیگر از خود سئوال کنند، چه چیزی باعث می شود که فکر و ایده های جدیدم را به مرحله عملیاتی نزدیک کنم؟

◊ از حضور چه کسانی در اطرافم لذّت می برم؟

◊ و سئوال های مختلف دیگری که می توانید با ارائه آنها باعث شوید که بچّه ها به نوعی خودشناسی از خود دست پیدا کنند.

به همین منوال به صورت گام به گام می توانید، ذهن بچّه ها را به واسطه سئوالاتی که مطرح می کنید، به چالش بکشید. با این روند در حقیقت به صورت غیرمستیقم به آنها می گویید، برای شناخت بیشتر از خود باید، خودش دست به کار شود، و هزارتوی درونش را مورد کاوش و جستجو قرار دهد.

با همین سئوالات ساده است که می تواند از اسرار درونش آگاه شود، و با بخش های نهان شخصیّتی خود آشنا شود.

۲-توجه به خصوصیّت ها و ویژگی های خانوادگی:

بسیاری از بچّه ها، جوری رفتار می کنند که می خواهند بگویند شبیه خانواده خود نیستند و با آن ها تفاوت دارند. این مسئله در اصل مطلب، چندان تفاوتی نمی کند، چرا که حقیقت این است که شباهت های ظاهری و رفتاری که بچّه ها از خانواده و خویشاوندان خود به ارث می برند، زیاد و تأثیرگذارتر از این حرف هاست.
در پاره ای از موارد و در دورانی که بچّه ها دوره نوجوانی خود را سپری می کنند، حتّی ممکن است اختلاف نظرهایی با والدین خود پیدا کنند، امّا این موضوع موقّتی است و بعد از گذار از این دوره بُحرانی، برطرف خواهد شد.

◊ بهترین خصوصیّات اعضای فامیل ما چیست؟

◊ بیشترین حضور فامیل ما در چه قسمت هایی از شهر یا کشور بوده و علّت آن چه می تواند باشد؟

◊ حضور اقوام ما در این نواحی از قدیم بوده یا از جای دیگری مهاجرت کرده اند؟

◊ علّت انتخاب و حضور در این بخش از شهر، یا کشور چه می تواند باشد؟

◊ آیا با همه خویشاوندانمان ارتباط داریم و اگر این طور نیست علّت عدم ارتباط چیست؟

◊ فکر می کنید فامیل ما از نظر جسمانی ویژگی خاص و منحصر به فردی دارند؟ و به صورت کلّی خصوصیّت های ظاهری و جسمانی فامیلی ما چه چیزهایی می­باشد؟

◊ چه اشخاصی از آشنایان خانوادگی ما وارد دانشگاه شده­ و در چه رشته هایی فارغ ­التحصیل شده­ اند؟ و در حال حاضر در چه زمینه های کاری مشغول به فعالیت می باشند؟

◊ کسانی که می شناسیم تا چه میزان به شغل خود پایبند هستند، و آیا اشخاصی هستند که مرتب شغل خود را عوض می کنند؟

◊ برجسته ترین شغل­هایی که فامیل ما به آن مشغول هستند، چه حوزه­های اشتغالی می­باشد.

یکی از راه هایی که فرزندان شما می توانند در مورد پیشینه خانوادگی خود اطلاعات مفیدی جمع آوری کنند، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها هستند.

شاید بعضی از افراد دیگر فامیل مانند عمه، خاله، عمو و دایی سن و سال زیادی داشته باشند و جزء با تجربه های فامیل محسوب شوند، بدیهی است از طریق آنها نیز، بچّه ها می توانند، مطالب ارزشمندی از آنها نیز در مورد فامیل شما دریافت نمایند.

بچّه ها بعد از اینکه با بزرگان شما صحبت کردند، می­توانند تصویر مشخصی از گذشته خانوادگی خود پیدا نمایند. این مطالب می تواند حاوی اطلاعات مفیدی باشد، مثلا اینکه بعضی از افراد خانواده شما به طور سنّتی در شغل های دولتی و یا آزاد مشغول به کار هستند. ممکن است عده ی قابل توجّهی از آن­ها در شغل های نظامی حضور داشته باشند.

بدیهی است، آگاهی فرزندان شما از این اطلّاعات و تجربیّات خانوادگی مهم بوده و به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم می تواند بر روی تصمیم گیری های تحصیلی آنها اثرگذار باشد.

برای مثال اگر در خانواده شما رفتن به دانشگاه خیلی باب نباشد، احتمالاٌ هنگام انتخاب رشته، فرزند شما، خیلی بر روی رشته­ فلسفه یا علوم اجتماعی و رشته های این چنینی تمرکز نخواهید کرد، و بیشتر به فکر انتخاب رشته های کاربردی تر خواهد بود. چرا که اینگونه رشته­های تحصیلی برای آن­ها ملموس تر است.

خانواده خود من نیز در زمانی که پدرم، تازه شروع به کار کرده بود، به تبعیّت از برادران بزرگتر خود تمامی به کارهای ساختمانی مشغول شده بودند. و کسانی که به تحصیلات مدرسه و دانشگاه در آن دوره می پرداختند، تعداد اندکی را شامل می شدند.

گرایش این نسل در سال های بعد به سمتی هدایت شد که، طیف جوان آنها به کار راه اندازی آسانسور پرداختند و این روند تا کنون نیز ادامه دارد.

به عبارت دیگر شاید بتوان علّت اصلی این میل در نسل جدید را علاقه وافر پیشنیان به کارهای ساختمانی قلمداد کرد، به گونه­ای که حتّی برخی از تحصیلکردگان شان هم، رشته هایی را انتخاب کردند که، به امور ساختمانی نزدیک تر باشد.

سخن پایانی:

شیوه های خودشناسی برای کودکان و نوجوانان که در بالا به آن اشاره شد، روش های ساده ای هستند که برای اجرای آن ها با پیچیدگی خاصی مواجه نخواهید بود.
خوبی این شیوه ها در این است که در طول زندگی و همراه با بچه ها قابل اجرا هستند، و برای عملیاتی کردنش در زندگی شان به هیچ چیز اضافه ای نیاز ندارید.
اگر مطالب گفته شده را بدون هیچ عجله ای و به صورت غیر مستقیم به بچه ها ارائه نمائید، و آنها را با خود در این راه همراه کنید، این اطمینان را به شما می دهم که به مرور زمان شناخت مورد نیاز برای آنها فراهم خواهد شد و با این آگاهی می توانند گام بلندی برای کشف استعدادهای نهفته ی خود بردارند.